Środa Popielcowa rozpoczyna okres czterdziestodniowego przygotowania do największej chrześcijańskiej uroczystości – Świąt Paschalnych.
W Środę Popielcową – zgodnie z kanonami 1251-1252 Kodeksu Prawa Kanonicznego – obowiązuje wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych i post ścisły (trzy posiłki w ciągu dnia, w tym tylko jeden – do syta). Prawem o wstrzemięźliwości są związani wszyscy powyżej 14. roku życia, a prawem o poście – osoby pełnoletnie do rozpoczęcia 60. roku życia. Prawo kanoniczne nie nakłada na wiernych natomiast obowiązku uczestniczenia w tym dniu w Eucharystii (chociaż jest to powszechną praktyką, z której nie powinno się rezygnować bez ważnej przyczyny).
Sam zwyczaj posypywania głów popiołem na znak żałoby i pokuty, celebrowany w Środę Popielcową, znany jest w wielu kulturach i tradycjach, m.in. w starożytnym Egipcie, u Arabów i w Grecji. W liturgii pojawił się on w VIII w. Pierwsze świadectwa o święceniu popiołu pochodzą z X w. W 1091 r. papież Urban II wprowadził ten zwyczaj jako obowiązujący w całym Kościele. W tym też czasie ustalono, że popiół do posypywania głów wiernych ma pochodzić z palm poświęconych w Niedzielę Palmową poprzedniego roku.
Tradycyjnemu obrzędowi posypania głów popiołem towarzyszą w Środę Popielcową słowa: „Pamiętaj, że jesteś prochem i w proch się obrócisz” albo „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię”.
Prawdziwego ducha postu ukazuje św. Jan Chryzostom. „Na wartość postu składa się nie tylko unikanie pewnych pokarmów, ale rezygnacja z grzesznego postępowania. Ten, kto ogranicza swój post tylko do abstynencji od mięsa, ogranicza walory postu. Pościsz? Udowodnij to przez dobre dzieła. Jeśli widzisz kogoś w potrzebie – ulituj się nad nim. Jeśli widzisz, że przyjaciel jest wyróżniony, nie bądź zazdrosny o niego. Aby naprawdę pościć, nie możesz pościć tylko swoimi ustami. Musisz pościć swoim okiem, swoim uchem, swoimi nogami, rękoma i całym swoim ciałem”. Post jest więc ćwiczeniem, które ma doprowadzić do tego, że człowiek będzie rzeczywiście panem siebie, nauczy się mówić pokusie „nie!”.
Każdy robi inne postanowienie: ktoś ogranicza palenie papierosów, inny rezygnuje do Wielkiej Niedzieli z picia alkoholu, jeszcze inny na czas Wielkiego Postu wyłącza telewizor, komputer i ten czas wykorzystuje do czytania dobrej książki lub prasy. Można też wstać kilka minut wcześniej niż zwykle po to, aby gorliwie odprawić poranną modlitwę. Wielki poeta Goethe powiedział, że wszyscy chcieliby być panami, ale nikt nie jest panem siebie. Postarajmy się panować nad sobą przez post i modlitwę stawać się lepszymi ludźmi, bardziej odpowiedzialnymi za nasze słowa i czyny.