Okres Wielkiego Postu to czas poprzedzający i przygotowujący obchodzenie Paschy. Jest to czas:
- słuchania słowa Bożego
- nawrócenia,
- przygotowania do chrztu i obchodzenia jego pamiątki,
- pojednania z Bogiem i z braćmi,
- częstszego uciekania się do „broni pokuty chrześcijańskiej”, tzn. do modlitwy, postu i jałmużny
Pobożność ludowa nie zawsze dobrze rozumie tajemnicze znaczenie Wielkiego Postu, jego wartości i takie treści, jak:
- wzajemne związki między „sakramentem czterdziestu dni” i sakramentami wtajemniczenia chrześcijańskiego (chrzest, bierzmowanie, Eucharystia)
- obecną przez cały ten okres tajemnicą „wyjścia” z niewoli (Egipt, grzech).
Pobożność ludowa koncentruje się na misterium człowieczeństwa Chrystusa, a wierni w tym okresie zwracają swoją uwagę na mękę i śmierć Pana.
W obrządku rzymskim 40-dniowy okres pokuty rozpoczyna się surowym i charakterystycznym dla Wielkiego Postu obrzędem posypania głów popiołem w Środę Popielcową. Pochodzi on ze starożytnego obrzędu, w czasie którego nawróceni grzesznicy poddawali się kanonicznej pokucie. Znak posypywania popiołem oznacza przyznanie się do własnej ułomności i śmiertelności,
Kościół, broniąc się przed czysto zewnętrznym sprawowaniem tego obrzędu, praktykuje go do dziś jako symbol wewnętrznej postawy pokutnej, do której powołany jest każdy ochrzczony w czasie wędrówki wielkopostnej.
Pomimo sekularyzacji współczesnego społeczeństwa lud chrześcijański dobrze rozumie, że w czasie Wielkiego Postu należy kierować umysły ku tym rzeczywistościom, które w życiu liczą się najbardziej i domagają się zgodności wiary z ewangelicznym zaangażowaniem. Ta zgodność oznacza spełnianie dobrych uczynków, wyrzeczenie się tego, co zbyteczne i luksusowe, oraz solidarność z cierpiącymi i potrzebującymi.
pobożność ludowa wyróżnia szczególnie niektóre dni i nabożeństwa, a także dzieła apostolskie i charytatywne, które liturgia przewiduje i poleca. Praktyka postu, od starożytności chrześcijańskiej tak bardzo charakterystyczna dla tego okresu, jest „ćwiczeniem”, które dobrowolnie uwalnia od potrzeb codziennego życia i ułatwia odkrycie tego życia, które pochodzi z wysoka.
Liturgia tego okresu:
- jest dość wyciszona,
- dominującym kolorem szat liturgicznych jest fiolet a dla nabożeństw Męki Pańskiej: czerwień (krew, męczeństwo, królewskość),
- z obrzędów Mszy świętej znika uroczysty hymn „Chwała na wysokości Bogu” (śpiewany jedynie w czasie przypadających w Wielkim Poście uroczystości, np. św. Józefa – 19 marca, czy Zwiastowania Pańskiego – 25 marca)
- z Liturgii słowa znika radosna aklamacja „Alleluja” (nawet w uroczystości i święta) śpiewana przed odczytaniem fragmentu Ewangelii (zastępuje ją aklamacja „Chwała Tobie, Królu wieków” albo „Chwała Tobie, Słowo Boże”).
- zakazane jest przyozdabianie ołtarza kwiatami,
- gra na instrumentach muzycznych dozwolona jest tylko w celu podtrzymania śpiewu.
Z rzadka także odzywają się dzwony. Jedynym wyjątkiem od tych ostatnich zastrzeżeń jest IV Niedziela Wielkiego Postu, zwana Niedzielą Laetare (łac. „Wesel się” – od pierwszych słów introitu). W okresie Wielkiego Postu zabroniony jest udział w zabawach. Organizuje się także zwykle kilkudniowe rekolekcje, które mają pomóc w dobrym przeżyciu tego czasu.
